1.1.           Khái niệm

-          Một mảnh đất – nhiều loại cây: Trồng 2 hay nhiều cây cùng lúc trên cùng diện tích để tận dụng tài nguyên và hỗ trợ lẫn nhau.[1].

1.2.           Hiệu quả

-          Xen canh = tăng năng suất + cải tạo đất + lọc sạch ô nhiễm

-          Tăng 30% năng suất, giảm 20% sâu bệnh, lọc kim loại gấp 2 lần, thêm 175 triệu tấn N tự nhiên mỗi năm.

1.2.1.     Kinh tế

-          Ngô + Sedum alfredii → năng suất +16,35% (so với độc canh) (Zou  và cộng sự, 2025)[2]

-          Ngô + Gliricidia (họ đậu) tại châu Phi → 3,8 tấn/ha, gấp 3 lần độc canh (1,1 tấn/ha) (Makumba và cộng sự, 2006)[3]

-          Tăng 30–35% năng suất, 20–25% hiệu quả nước, 25–30% hiệu quả dinh dưỡng, giảm 20–25% thất thoát do sâu bệnh. (Akchaya và cộng sự, 2025)[4].

1.2.2.     Môi trường

v Xử lý chất gây ô nhiễm đất

-          Xen canh = máy lọc tự nhiên: cây hấp thu kim loại nặng (Cd, Pb, Mn, Zn, Cu) (Ghosh & Singh, 2005)[5].

-          Ngô xen Sedum → đất có ít kim loại nặng hơn độc canh (Zou  và cộng sự, 2025);

-          Rau rền + Tía tô + Lúa → giảm Cd tới 20,35% (Kama  và cộng sự, 2024)[6];

-          Tre × Sedum → loại bỏ Cu, Zn, Cd gấp 1,2–1,9 lần độc canh. (Bian  và cộng sự, 2021)[7];

-          Một số tổ hợp xen canh → hiệu quả loại bỏ kim loại gấp đôi (MRER ≈ 2,1 lần). (Li  và cộng sự, 2025)[8].

v Cải thiện dinh dưỡng

-          Xen canh tăng SOC, P và N trong đất (Chamkhi và cộng sự, 2022)[9].

-          Cây họ Đậu cố định tới 175 triệu tấn N/năm toàn cầu (20–200 kg N/ha/năm). (Shah và cộng sự, 2021)[10].

-          Ngô xen Lúa mì/Đậu → SOC +4%, N +11%, cô lập thêm 184 kg C & 45 kg N/ha/năm (Cong và cộng sự, 2015)[11].

v Cải thiện đa dạng sinh học

-          Xen canh => kích hoạt hệ vi sinh đất[12].

-          Cây họ Đậu → tăng vi khuẩn cố định đạm (Actinobacteria) (Palaniyandi và cộng sự, 2013)[13].

-          Vi khuẩn này giúp chống bệnh, thúc đẩy sinh trưởng, có thể thay thế thuốc BVTV sinh học (Palaniyandi và cộng sự, 2013).

v Cải thiện tính chất vật lý của đất

-          Giảm mật độ đất, tăng hạt kết ổn định >0,25 mm. (Zhang và cộng sự, 2025)[14]. Rễ khác loài + vi sinh vật = đất tơi xốp, nhiều mùn (Yang và cộng sự, 2023)[15].

-          Xen canh nông nghiệp bảo tồn → tăng thấm nước & giữ ẩm, giúp đất chống chịu hạn (Kulju , 2025)[16].

1.3.           Kỹ thuật

1.3.1.     Một số nguyên tắc[17]

-          Cây khác nhu cầu dinh dưỡng → không cạnh tranh.

-          Bộ rễ ở tầng đất khác nhau → tận dụng không gian.

-          Khác chiều cao & tán lá → giảm che bóng.

-          Khác thời gian sinh trưởng → thu hoạch gối vụ.

-          Tránh trồng cùng họ đậu (ví dụ: đậu nành + đậu xanh + đậu đỏ) → dễ cạnh tranh, kém hiệu quả.

Ngoại lệ: cây lấy gỗ/sinh khối có thể trồng mật độ dày để đạt mục đích riêng

1.3.2.     Kỹ thuật

• Ngô + Đậu

  • Lợi ích chính: Ngô làm trụ, đậu cố định đạm

  • Kiểu xen canh: Theo hàng

  • Cách làm: Trồng xen từng hàng

• Lúa mì + Cỏ ba lá

  • Lợi ích chính: Lúa mì chắn gió, cỏ ba lá tăng hữu cơ

  • Kiểu xen canh: Theo dải

  • Cách làm: Các dải cây liền kề

• Ngô + Bí + Đậu

  • Lợi ích chính: Ngô làm trụ, bí giữ ẩm, đậu bổ sung đạm

  • Kiểu xen canh: Hỗn hợp

  • Cách làm: Trồng lẫn nhiều loại

• Cà chua + Rau diếp

  • Lợi ích chính: Thu hoạch gối vụ, tăng thu nhập

  • Kiểu xen canh: Tiếp sức (Relay)

  • Cách làm: Gieo cây 2 khi cây 1 còn sinh trưởng

• Cây ăn quả + Ngô/Đậu

  • Lợi ích chính: Chắn gió, cải tạo đất, tăng thu nhập

  • Kiểu xen canh: Nông lâm kết hợp

  • Cách làm: Kết hợp cây lâu năm và cây ngắn ngày

• Lúa + Tôm

  • Lợi ích chính: Nông sản sạch, thích ứng biến đổi khí hậu

  • Kiểu xen canh: Thủy – nông kết hợp

  • Cách làm: Trồng kết hợp thủy sản

Một số tài liệu kỹ thuật Xen canh

-          Xen canh lạc + khoai mì, chi tiết https://byvn.net/Takw

-          Mô hình xen canh lúa tôm, chi tiết https://byvn.net/aLLK

-          Mô hình canh tác xen canh ngô, đậu trong ruộng tre lấy măng, chi tiết https://byvn.net/rVLt

-          Sầu riêng trồng xen cây ăn quả và hay cây công nghiệp hoặc cây cỏ để che phủ, chi tiết https://byvn.net/DQaG

-          Kỹ thuật trồng xen canh trên rừng cao su, chi tiết https://byvn.net/S8k9

-          Kỹ thuật xen canh lạc + dâu, bắp cải + dâu, chi tiết https://byvn.net/783P

Mô hình canh tác đậu lạc xen sắn trên đất dốc, chi tiết https://byvn.net/muld

[1] Brooker, R. W., Bennett, A. E., Cong, W. F., Daniell, T. J., George, T. S., Hallett, P. D., ... & White, P. J. (2015). Improving intercropping: a synthesis of research in agronomy, plant physiology and ecology. New Phytologist, 206(1), 107-117.

[2] Zou, L., Shang, Q., Li, Z., Xing, Z., Chen, G., Chen, Z., ... & Liu, X. (2025). Mediation of crop heavy metal uptake by root exudates in an intercropping system of heavy metal contaminated soils. Journal of the Science of Food and Agriculture.

[3] Makumba, W., Janssen, B., Oenema, O., Akinnifesi, F. K., Mweta, D., & Kwesiga, F. (2006). The long-term effects of a gliricidia–maize intercropping system in Southern Malawi, on gliricidia and maize yields, and soil properties. Agriculture, ecosystems & environment, 116(1-2), 85-92.

[4] Akchaya, K., Parasuraman, P., Pandian, K., Vijayakumar, S., Thirukumaran, K., Mustaffa, M. R. A. F., ... & Choudhary, A. K. (2025). Boosting resource use efficiency, soil fertility, food security, ecosystem services, and climate resilience with legume intercropping: a review. Frontiers in Sustainable Food Systems, 9, 1527256.

[5] Ghosh, M., & Singh, S. P. (2005). A review on phytoremediation of heavy metals and utilization of it’s by products. Asian J Energy Environ, 6(4), 18.

[6] Kama, R., Li, S., Nabi, F., Aidara, M., Huang, P., Li, Z., ... & Li, H. (2024). Hyperaccumulators’ Diversity enhances cd-contaminated soil restoration and reduces rice cd uptake under an intercropping system. ACS omega, 9(26), 28784-28790.

[7] Bian, F., Zhong, Z., Li, C., Zhang, X., Gu, L., Huang, Z., ... & Huang, Z. (2021). Intercropping improves heavy metal phytoremediation efficiency through changing properties of rhizosphere soil in bamboo plantation. Journal of Hazardous Materials, 416, 125898.

[8] Li, M., Huang, X., Li, W., Huang, P., Kou, Z., & Li, H. (2025). Effect of Peanut Intercropping on Arsenic Uptake and Remediation Efficiency of Plants in Arsenic-Contaminated Soil. Agronomy, 15(2), 321.

[9] Chamkhi, I., Cheto, S., Geistlinger, J., Zeroual, Y., Kouisni, L., Bargaz, A., & Ghoulam, C. (2022). Legume-based intercropping systems promote beneficial rhizobacterial community and crop yield under stressing conditions. Industrial Crops and Products, 183, 114958.

[10] Shah, A., Nazari, M., Antar, M., Msimbira, L. A., Naamala, J., Lyu, D., et al. (2021). PGPR in agriculture: a sustainable approach to increasing climate change resilience. Front. Sustain. Food Syst. 5:667546. doi: 10.3389/fsufs.2021.667546

[11] Cong, W. F., Hoffland, E., Li, L., Six, J., Sun, J. H., Bao, X. G., ... & Van Der Werf, W. (2015). Intercropping enhances soil carbon and nitrogen. Global change biology, 21(4), 1715-1726.

[12] Mucheru-Muna, M., Pypers, P., Mugendi, D., Kung’u, J., Mugwe, J., Merckx, R., & Vanlauwe, B. (2010). A staggered maize–legume intercrop arrangement robustly increases crop yields and economic returns in the highlands of Central Kenya. Field crops research, 115(2), 132-139.

[13] Palaniyandi, S. A., Yang, S. H., Zhang, L., & Suh, J. W. (2013). Effects of actinobacteria on plant disease suppression and growth promotion. Applied microbiology and biotechnology, 97(22), 9621-9636.

[14] Zhang, J., Hu, B., Zheng, Y., Zhang, Z., Wang, B., Dong, K., & Dong, Y. (2025). Long term intercropping promotes improvement of soil quality and alleviates faba bean wilt disease. Agriculture, Ecosystems & Environment, 381, 109443.

[15] YANG, J. F., LI, Y. M., LI, C. P., LU, M., & ZHAO, J. X. (2023). Soybean-corn intercropping increases fungal community structure and diversity in red soil aggregates. Journal of Plant Nutrition and Fertilizers, 29(5), 889-899.

[16] Kulju T. (2025). Ethiopian technique could be key to sustainable farming for a hungry world. https://now.fordham.edu/scienceand-technology/ethiopian-technique-could-be-key-to-sustainable-farming-for-a-hungry-world/

[17] https://nongnghiepthuanthien.vn/mot-so-nguyen-tac-khi-trong-xen-canh-da-canh/?srsltid=AfmBOorDSh4O7coIeZRhoA4oqcfZkoHgeqVJv0NqueezT8I-UNNwxpRr